نشست علمی تخصصی، با موضوع: تبیین جایگاه نقد و اعتراض در حکمرانی علوی

سخنران: دکتر اسماعیل منصوری لاریجانی

چکیده

یکی از انگیزه­ها و اهداف جدی از برگزاری نشست، یافتن یکی از متغیرهای مهم در اغتشاشات اخیر بوده است. در واقع پرسش اصلی که در ذهن برگزارکنندگان این نشست،پیش از این جلسه، مبهم و بدون پاسخ مانده بود، این نکته اساسی بود که اساسا شهروندان یک نظام سیاسی و دینی برای بیان آزادانه نظرات خود تا کجا آزادی دارند و چگونه می­توانند نسبت به برخی مسائل پیش آمده در حکومت دینی معترض و ناهمسو باشند. به همین منظور از استاد منصوری لاریجانی که در عرصه حکمرانی علوی، صاحب تالیفاتی هست، دعوت شده بود تا با اتکا به آموزه­های قرآنی و علوی این پرسش پاسخ داده شود.

نکته مهم این نشست این بود که مهجوریت معارف دینی به ویژه از سوی مسئولین تفکربرانگیز بود و عدم بهره­مندی از این معارف در عملکرد آنها یکی از ریشه­های ناآرامی­های اخیر ارزیابی گردید

ویژگی و مولفه­ های نقد صحیح از منظر حضرت علی(ع)

ایشان در ابتدا ضمن تاکید بر اهمیت و ضرورت توجه به سیره مولا در شیوه حکمرانی و مسئله نقد و اعتراض، مفهوم نقد را تشخیص خوب از بد، سِره از ناسِره و در واقع روشن نمودن زوایای یک پدیده معرفی نمودند و در ادامه به حواس پنج­گانه اشاره کرده و نقد را در واقع حسی مربوط به عقل دانستند و یکی از تفاوت­های مهم آدمی از حیوان را همین پیوند داشتن با عقل به واسطه نقدپذیری تعریف نمودند که موجب فهم شایسته­ی انسان از هدف، حقیقت و غایت می­گردد.

با این وجود ایشان تلاش نمودند تا به برخی از مهم­ترین ویژگی­های نقد از منظر امیرالمومنین پرداخته و گزاره های مهم آن را در ذیل تبیین نمایند:

1ـ خردمند وعالِم کسی است که همواره معیاری را برای سنجش امور زندگی برای خود تعیین کند و در مواقع ضروری برای نیل به آگاهی ازآن بهره­مند شود و نقد می­تواند یکی از ابزارهای مهم برای این مهم باشد. اگر چه در فضای کنونی جامعه، آنچه بیش از هر مسئله­ای مورد ظلم و ستم قرار گرفته، آموزه­ها و معارف الهی و دینی هستند، اما از این جهت که نقد می­تواند معیار و سنجه­ای برای کشف حقیقت در جامعه باشد، بسیار مورد تاکید صاحبان اندیشه و خرد بوده است.

2ـ ویژگی مهم دیگر نقد از منظر امام علی(ع)، صادقانه بودن آن است. امام، به مالک اشتر می­فرمایند که ای مالک شایسته­ترین اشخاص نزد تو باید کسی باشد که حرف حق را هرچند تلخ و گزنده به تو بگوید. بنابراین سینه ات را برای نقد فراخ نما.

3ـ ناقد باید همواره، عدالت­خواه و عدالت­پیشه باشد. چراکه از نگاه مولا، بهترین هدیه به مردم، عدالت است.

4ـ ویژگی دیگر نقد و انتقاد در جامعه، در مُشفقانه و دلسوزانه بودن آن نهفته است؛ در همین رابطه حضرت علی(ع) می­فرمایند که اگر من از روی خطا به کسی آسیب برسانم هرگز با من دشمن نمی­شود ولی اگر دنیا را پای منافق بریزم، کفایت نمی­کند.؛ چرا که همه از شفقت من در رفتار آگاهند.

5ـ شاخص مهم دیگر برای فرد نقاد، در وقاد بودن اوست، به این معنا که بتواند وقایع را به درستی و بابصیرت ارزیابی و تحلیل نماید.وجود این عنصر در فرد مومن ضروری و بسیار مهم است و در نهج­البلاغه بسیار بر آن تاکید شده و حتی یکی از نام­های مهم قرآن نیز دز این راستا قابل تفسیر است: نامِ تبیان که در واقع از تبیین می­آید. به نظر می­رسد که هیچ منبعی همچون قرآن، تبیین کننده و بصیرت­بخش نباشد.

6ـ در مورد نقد نباید این نکته از نظر دور بماند که همواره باید مبنای سخن منتقد بر اساس سازنده بودن باشد و نه صِرفا نیت تخریب و پرنگ نمودن نقاط ضعف باشد. این مسئله در کلام نورانی قرآن نیز تبلور یافته است: ای ایمان آورندگان و متقیان، همواره در گفتارتان از قول سدید، محکم و استوار بهره بگیرید و همواره در مسیر تعالی از نقد و کلام سدید  بهره­مند گردید.

در ادامه،استاد کوشیدند تا انواع نقد را بیان نمایند و در همین راستا گفتند که یک نقد می­تواند نسبت به یک متن، کتاب یا  هر نوشته­ و سخنرانی باشد، گاهی می­تواند نسبت به یک فرد باشد، همین­طور می تواند درباره یک مجموعه و یک نظام منعکس شود و حتی از آن هم بالاتر می­تواند یک ایدئولوژی را مخاطب قرار دهد. بر همین اساس است که خداوند در آیه 107 سوره اسراء، می فرمایند که ما قرآن را به تدریج بر پیامبر نازل کردیم تا پیامبر نیز آن را به تدریج و با صبر و طمانینه به مردم انتقال دهد تا به درستی مورد نقد و تحلیل و تبیین عقلانی قرار گیرد.

بنابراین می­بینیم که حتی ایدئولوژی همچون اسلام هم دیگران را به تبیین و نقد خردمندانه خود دعوت نموده است.

آداب نقد از نگاه امام علی(ع)

از نظر دکتر منصوری، امام علی(ع)، آداب نقد کردن را بر اصولی متکی دانستند از جمله آنکه :

1ـ نقد باید عقلانی و خردمندانه باشد. امام در حکمت 98 نهج­البلاغه می­فرمایند: چون روایت و خبری را شنیدید در آن تامل نموده و با دقت آن را تحلیل نمایید. در واقع صحت آن خبر را بر اساس عقل رعایه و نه صِرفا عقل روایه مورد سنجش و ارزیابی قرار دهید.

2ـ به شرایط نقد توجه کنید زیرا بدون در نظر گرفتن شرایطی از جمله زمان و فضای نقد، احتمال تاثیرپذیری و کارآمدی آن مورد تردید است.

3ـ برای آنکه بتوانیم یک نقد مطلوب و صحیح داشته باشیم، باید قدرت تحلیل و تبیین آن گفتمان را در خود تقویت نماییم، چرا که با بهره­گیری از قدرت اندیشه و تفکرِ گفتمانی است که می­توان دیگران را تحت تاثیر قرار دهیم. در همین راستا ایشان، جمهوری اسلامی حقیقی را در وسعت میدان تضارب آراء و اندیشه های آن ارزیابی نموده و تاکید کردند که باید نظام سیاسی به این سمت حرکت کند و تمامی شهروندان و البته مسئولان آن باید شوق توجه به نقد در وجودشان لبریز باشد.

4ـ یکی دیگر از اصول آداب نقد باید این باشد که از جانب عُقلا و فُضلا انجام شود. امام به مالک می­فرمایند که مدام در نزد اندیشمند و عالم زانو بزن تا خردمند و بصیر گردی. از این نکته اساسی می توان برای جمهوری اسلامی این­گونه بهره گرفت که اگر می­خواهیم جمهوری اسلامی از فتنه­ها و ناآرامی­ها در امان بماند باید بصورت پیوسته در معرض نقد و بررسی صاحبان اندیشه و خرد(نخبگان) قرار بگیرد. البته این به معنای بی­توجهی به نقد عوام نیست و بایستی در جای خود نقد عوام جامعه را نیز مورد توجه قرار داد.

5ـ یکی دیگر از آداب نقد باید این باشد که تندی­ها و هجمه­های فرد منتقد را با نیک خویی و نرمی پاسخ دهیم. دکتر منصوری در این زمینه به نقل داستانی از امام مجتبی(ع) پرداختند که در آن امام مجتبی چگونه در برابر تندی و خشم یک فرد منتقد، کریمانه و مومنانه برخورد نمودند.

6ـ نکته مهم و اساسی سخنان ایشان در این بخش بر این نکته اساسی قرار داشت که برای دستیابی به یک نقد صحیح در جامعه دینی بایستی یک الگوی نقد ساختارمند و کارآمد فراهم نمود  و هر حوزه را متناسب با اندیشه و مبانی فکری خاص خود در معرض نقد قرار داد. البته برخی از مولفه­ها و کلید واژه­ها باید در تمامی شئون جامعه جاری باشند. حضرت در نامه 152 نهج­البلاغه، نُه پیامبر را نام می­برند که هرکدام در عصر و شرایطی خاص می­زیستند ولی همگی دارای یک مولفه مشترک بودند و آن هم زُهد بوده است. در همین راستا وقتی به نامه 45  امام به عثمان ­بن­حنیف  نگاه کرده و دلیل توبیخ او را می­خوانیم، متوجه می­شویم که پافشاری امام  بر دوری او از تقوا و زهد بوده است.

استاد منصوری لاریجانی از دیگر آداب نقد به اهمیت لزوم غلبه بر خشم و شهوت به عنوان کلید رذیلت­ها و نیز توجه به خرد جمعی و تواصی به صبر و تواصی به حق اشاره نمودند.

نتیجه­ گیری

نتیجه بحث ایشان بر این اساس بود که آثار نقدی با چنین ویژگی ها و مولفه ­هایی در جامعه می­تواند موجب شناور شدن ارزش­ها و رویش­های دینی در اجتماع شده و بر همین اساس تمامی شهروندان و به ویژه حاکمان از فضیلت­های آن بهره جسته و می­توانند اصل مهمی به نام"امربه معروف و نهی از منکر" را در جامعه  پیاده کنند. طبق حکمت33 نهج­البلاغه، از پیامدهای مهم توجه به نقد صحیح در جامعه، برقراری اصلی مهم به نام امربه معروف و نهی از منکر است. استاد معتقد بودند که ریشه تمام اغتشاشات و گرفتاری­های کنونی در کشور را باید در عملکرد نامناسب مدیران و مسئولان جستجو نمود که امکان امربه معروف و نهی از منکر صریح آنها ممکن نیست و البته نباید مهجوریت آموزه­ها و معرف دینی و اسلامی در بستر اجتماعی کشور را که فقط نامی از دین می­بینیم و آثاری از آن را نه، نادیده انگاشت